Το Σύνταγμα, η κρίση και το δημοκρατικό κόμμα* Ι. Το Σύνταγμα υπό συνθήκες κρίσης Είναι εξαιρετικά επικίνδυνο, αλλά και ελπιδοφόρο, να συζητ...
Το Σύνταγμα, η κρίση και το δημοκρατικό κόμμα*
Ι. Το Σύνταγμα υπό συνθήκες κρίσης
Είναι εξαιρετικά επικίνδυνο, αλλά και ελπιδοφόρο, να συζητάς για αναθεώρηση του Συντάγματος υπό συνθήκες βαθιάς και γενικευμένης κρίσης. Κρίσης δημοσιονομικής, αναπτυξιακής, κοινωνικής, ηθικής, πολιτικής. Το βασικό ερώτημα είναι: αντέχει το Σύνταγμα υπό συνθήκες κρίσης; Η αλήθεια είναι ότι υφιστάμεθα σημαντικούς περιορισμούς σε όλες τις όψεις της εθνικής κυριαρχίας -άρα και στη συνταγματική μας κυριαρχία.
Αλλάζει η αντίληψη περί γενικού συμφέροντος, περί της εθνικής οικονομίας και των αναγκών της.
Ο νομοθέτης, ο δικαστής, η κοινωνία, ο επιστήμονας, βρίσκονται όλοι αντιμέτωποι με μια νέα αξιολόγηση των πραγματικών δεδομένων. Πράγματα τα οποία θεωρούντο αδιανόητα, τώρα λόγω κρίσης θεωρούνται επιβεβλημένα και αυτονόητα. Το Σύνταγμα πρέπει, συνεπώς, να «υποδεχθεί» ένα νέο φαινόμενο.
Σύνταγμα και μνημόνιο
--------------------------------------------------------------------------------
Η συζήτηση για το μνημόνιο και τη συνταγματικότητά του, στην πραγματικότητα είναι συζήτηση για το πώς η έννοια του γενικού συμφέροντος, δηλαδή η έννοια του συμφέροντος της εθνικής οικονομίας, διαχέεται μέσα στο Σύνταγμα και επηρεάζει όλες τις σχετικές διατάξεις: τη συλλογική αυτονομία, τη νομοθετική διαδικασία, τις διατάξεις για την άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων, την έννοια του κοινωνικού κεκτημένου.
Ενα βασικό θέμα που αντιμετώπισε η αναθεώρηση του 2001 είναι πως πρόβλεψε ρητά ότι το άρθρο 28 είναι το συνταγματικό θεμέλιο για την ακώλυτη συμμετοχή της Ελλάδας στις διαδικασίες ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Ποιάς ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, όμως; Μιας Ευρώπης που παραπαίει, αμήχανης, χωρίς επαρκή ηγεσία, χωρίς το αναγκαίο πολιτικό προσωπικό, που δεν μπορεί να πάρει αποφάσεις απολύτως αναγκαίες για θέματα νομισματικής πολιτικής, ευρωπαϊκού δημόσιου χρέους και ανάπτυξης;
Αυτά είναι μερικά από τα θεμελιώδη προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπίσουμε την περίοδο από τώρα έως το 2013, οπότε και επιτρέπεται να κινηθεί και πάλι η διαδικασία αναθεώρησης.
ΙΙ. Τρεις μείζονες προτεραιότητες
Πρώτον, είναι απολύτως κρίσιμο και αναγκαίο να μη θίξουμε το δικαιοκρατικό, κοινωνικό, συμμετοχικό, οικολογικό κεκτημένο του 2001. Το άρθρο 25, όπως έχει, είναι κορυφαία διάταξη στην ευρωπαϊκή συνταγματική τάξη: Η αρχή της αναλογικότητας, η τριτενέργεια, η ρητή κατοχύρωση του κράτους δικαίου και του κοινωνικού κράτος, η υποχρέωση όλων των οργάνων της Πολιτείας να συμβάλουν στην πραγμάτωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Τα κοιτάσματα του άρθρου 25 είναι τεράστια και αναξιοποίητα. Τα αξιοποιεί σταδιακά η νομολογία, αλλά πρόκειται για «στάγδην» αξιοποίηση.
Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε:
- θέματα ασφάλειας χωρίς να θίξουμε το κράτος δικαίου
- θέματα ανάπτυξης χωρίς να θίξουμε το οικολογικό κεκτημένο
- τη δημοσιονομική κρίση χωρίς να θίξουμε την συνταγματική κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων.
Η «αναθεώρηση» των κομμάτων προηγείται
--------------------------------------------------------------------------------
Δεύτερο μεγάλο θέμα είναι να βάλουμε το δάχτυλό μας εις τον τύπον των ήλων του προβλήματος διακυβέρνησης: δεν φταίει το Σύνταγμα, φταίνε τα κόμματα. Πιο κρίσιμο ζήτημα είναι η αναθεώρηση των κομμάτων από την αναθεώρηση του Συντάγματος για την ποιότητα του δημοσίου βίου.
Το ανοιχτό, δημοκρατικό κόμμα, το συλλογικό, το αποκεντρωμένο, το κόμμα που έχει θεσμική λειτουργία και συνείδηση των θεσμικών πολιτειακών υποχρεώσεών του, είναι η Λυδία Λίθος για τα πάντα: για τη σύγχρονη και ολοκληρωμένη λειτουργία της Βουλής και των επιτροπών της, για τη σχέση Βουλής και Κοινωνίας των Πολιτών, για τη λειτουργία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, για την αποκέντρωση –δεν μπορείς να έχεις αποκέντρωση του κράτους αν δεν έχεις αποκέντρωση του κόμματος.
Και βέβαια, μέσα σ΄ αυτό το σύστημα σκέψης, θα δούμε και το θέμα του εκλογικού συστήματος στη Βουλή και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Αν δεν έχεις λειτουργία του κόμματος, οργανωμένη, ελεγχόμενη, θεσμική, μπορείς να πας στην κατάργηση του σταυρού προτίμησης ή σε μονοεδρικές περιφέρειες; Και μπορείς να έχεις μονοεδρική περιφέρεια για τον βουλευτή με 45.000 εκλογείς, αλλά να εκλέγεται ο περιφερειακός σύμβουλος Αττικής, στην περιφέρεια του νομαρχιακού διαμερίσματος, ή να παίρνει έναν σταυρό ο δημοτικός σύμβουλος Αθηναίων από όλο τον Δήμο Αθηναίων, δηλαδή από μία εκλογική περιφέρεια παλαιού τύπου;
Αυτά όλα έχουν απόλυτη συνάφεια, χρειάζεται αρμονία και πίσω απ’ όλα αυτά βρίσκεται το κόμμα. Πίσω από το μοντέλο διακυβέρνησης, από τη λειτουργία της κυβέρνησης, από τον τρόπο διαχείρισης του δημοσιονομικού προβλήματος, από τις μεγάλες αποφάσεις όλων των κυβερνήσεων της μεταπολίτευσης για τη δημοσιονομική πολιτική, για το δημόσιο χρέος και το δημοσιονομικό έλλειμμα, υπάρχει το πρόβλημα του κόμματος. Ο τρόπος λειτουργίας του κόμματος αντανακλά στον τρόπο λειτουργίας της Βουλής και στον τρόπο λειτουργίας της κυβέρνησης.
Και έτσι θα μιλήσουμε και για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Αν χρειαζόμαστε κάτι από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας είναι το κύρος του, όχι τις αρμοδιότητές του. Χρειαζόμαστε το λόγο του, το συμβολισμό του. Εμείς προτείναμε από το 1996 να αποσυνδεθεί η διαδικασία εκλογής του Προέδρου από την απειλή διάλυσης της Βουλής. Και υπάρχουν τρόποι. Τους είχαμε προτείνει και ευχαρίστως να επανέλθουμε.
Η ηθική αναστύλωση της πολιτικής
Τρίτο ζήτημα είναι η ηθική αναστύλωση της πολιτικής. Αλλά ηθική αναστύλωση της πολιτικής, επίσης σημαίνει ηθική αναστύλωση των κομμάτων, τα οποία είναι στο τελευταίο επίπεδο αξιολόγησης από την κοινή γνώμη. Ο στόχος αυτός συνδέεται με τις οικονομικές λειτουργίες του κράτους, τις δημόσιες συμβάσεις, το πόθεν έσχες, το λεγόμενο πολιτικό χρήμα. Όλα αυτά πρέπει να τα πούμε με ειλικρίνεια. Εγώ πιστεύω ότι αν δεν καθιερωθεί η αποκλειστικά κρατική χρηματοδότηση των κομμάτων -με μικρές ονομαστικές εισφορές μελών και φίλων μόνο και μέχρι ενός πολύ μικρού επιπέδου, ας πούμε της τάξεως των 100 ευρώ το χρόνο μέσω τραπεζών- δεν μπορεί να εξυγιανθεί το σύστημα. Και επειδή πρόκειται για δημόσιο χρήμα πρέπει να υπάρχει και απόλυτος δημόσιος έλεγχος από το Ελεγκτικό Συνέδριο, όπως συμβαίνει με όλες τις διαχειρίσεις του δημοσίου χρήματος
* Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα aixmi.gr
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Ποινική ευθύνη υπουργών-αλήθειες και κίνδυνοι*
Στο πρώτο μέρος της ανάλυσης είδαμε πώς δοκιμάζεται η ίδια η έννοια του Συντάγματος, λόγω οικονομικής κρίσης, καθώς και τα βασικά πεδία στα οποία πρέπει να κινηθεί μια αναθεωρητική πρωτοβουλία μετά το 2013. Ένα από αυτά τα πεδία είναι η ηθική αναστύλωση της πολιτικής και κεντρικό ζήτημα στο πλαίσιο αυτό είναι το περιβόητο ζήτημα της ποινικής ευθύνης υπουργών. Θα είμαι συνοπτικός, καθώς το ζήτημα έχει συζητηθεί διεξοδικά.
Έχω υποβάλει την πρότασή μου εδώ και τρία χρόνια στην Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας. Πιστεύω ότι πρέπει να διαφυλαχθεί η αρμοδιότητα της Βουλής, μέχρι ενός αρχικού σημείου: την διαπίστωση του περιγράμματος της υπόθεσης μέσω Εξεταστικής Επιτροπής. Άρα πρέπει να έλθει σε πρώιμο στάδιο η συγκρότηση του πενταμελούς Δικαστικού Συμβουλίου που διορίζει τακτικό ανακριτή και στη συνέχεια, επί τη βάσει του βουλεύματος του Δικαστικού Συμβουλίου, η Βουλή να καλείται απλώς να παράσχει την άδεια δίωξης, δηλαδή να άρει την ασυλία. Αυτός ο απλός μηχανισμός αρκεί δικονομικά.
Πρέπει, όμως, να μιλήσουμε κάποτε επί της ουσίας. Είναι άλλο πράγμα να κατηγορείται ένα πρώην ή νυν κυβερνητικό στέλεχος για απιστία ή για παράβαση καθήκοντος επειδή έκανε λάθος επιλογές σε σχέση με το χαρτοφυλάκιο του Δημοσίου ή σε σχέση με το δημόσιο χρέος ή σε σχέση με τις ιδιωτικοποιήσεις και άλλο πράγμα να κατηγορείται για δωροδοκία ή για ξέπλυμα χρήματος. Αρα και η δικονομική μεταχείριση πρέπει να είναι διαφορετική. Δεν μπορεί να παραμένουν ανοικτά επί μακρόν θέματα πολιτικής διαφωνίας –αν διαχειριστήκαμε καλά την οικονομία ή όχι ή αν κάναμε μία πολιτική επιλογή έτσι ή αλλιώς. Αυτά είναι θέματα που τα αντιμετωπίζεις μέσα στη συγκυρία, άρα πρέπει πράγματι μέχρι το τέλος της δευτέρας Συνόδου της επόμενης Βουλής να λύνονται.
Σε θέματα δωροδοκίας και διακίνησης μαύρου χρήματος, όμως, δεν πρέπει να υπάρχει κανένας χρονικός περιορισμός. Η διαφορά είναι καταλυτική, διότι μπορεί να έχουμε λάβει εσφαλμένα τη μία ή την άλλη απόφαση για δημόσια σύμβαση, ή ακόμη και για νομοθετική πρωτοβουλία, ή ακόμη και για διακρατική σύμβαση και κυρίως να έχουμε κρίνει εσφαλμένα στην κυβερνητική μας θητεία, ένθεν κακείθεν, διάφορα ζητήματα μακροοικονομικού ή δημοσιονομικού χαρακτήρα, χωρίς όφελος προσωπικό, χωρίς υστεροβουλία, χωρίς να έχει ωφεληθεί κανείς, χωρίς να έχουμε πέσει θύματα κανενός εκβιασμού και κανενός λαθρεμπορίου επιρροής. Μπορεί, όμως, να έχει γίνει και το απολύτως αντίστροφο. Μπορεί να έχει ασκηθεί εκβιασμός, μπορεί να έχει διεξαχθεί λαθρεμπόριο επιρροής και μπορεί να έχουν υπάρξει άμεσες ή έμμεσες δωροδοκίες. Αυτά βεβαίως πρέπει να υποκύπτουν στην κοινή παραγραφή και δεν πρέπει να υπάρχει έλεος. Αλλά πρέπει να πούμε την αλήθεια, ότι δεν είναι όλα τα ζητήματα ηθικά ίδια και, άρα, δεν είναι και νομικά ίδια.
Διακριτοί ρόλοι Πολιτείας – Εκκλησίας
--------------------------------------------------------------------------------
Ενα άλλο σημαντικό θέμα είναι οι σχέσεις Πολιτείας -Εκκλησίας. Μπορεί να αρχίσει μια σοβαρή συζήτηση, τώρα που οι συνθήκες είναι ώριμες και το κλίμα ήρεμο, για την οριοθέτηση των διακριτών τους ρόλων. Χωρίς να υπάρχει κάτι το πιεστικό, μπορεί να γίνει μια τέτοια ολοκληρωμένη συζήτηση.
Το μέλλον των πανεπιστημίων
--------------------------------------------------------------------------------
Μπορεί να γίνει μια σοβαρή, εθνικού χαρακτήρα συζήτηση για το μέλλον των πανεπιστημίων. Το θέμα μας δεν είναι τα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Είναι όλο το σύστημα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, το μέλλον των δημοσίων πανεπιστημίων, η ποιότητά τους, η αξιοκρατία, η αξιολόγηση, η λειτουργία τους, η αποχώρηση των κομμάτων από τα πανεπιστήμια, που είναι το μείζον ζήτημα για τα πάντα. Κι αυτό είναι ένα αντικείμενο διαλόγου, για ν’ αρχίσω από τα πιο εύκολα.
Συνταγματικό Δικαστήριο;
--------------------------------------------------------------------------------
Πρέπει να συζητήσουμε σοβαρά για τις συνταγματικές βάσεις της Δικαιοσύνης. Και προσωπικά είχα ταχθεί το 2007 υπέρ της ανάγκης ίδρυσης Συνταγματικού Δικαστηρίου, όμως υπήρξε εύλογη αντίδραση από τα ανώτατα δικαστήρια, ιδίως από το Συμβούλιο της Επικρατείας που διατύπωσε τις απόψεις του και σε σχετικό πρακτικό της Ολομέλειάς του. Τι βλέπουμε όμως τα τελευταία χρόνια; Βλέπουμε συνεχείς παρεμβάσεις του κοινού νομοθέτη ώστε να αλλοιώνεται ο διάχυτος και παρεμπίπτων έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων, να αφαιρείται η ύλη από τα κοινά δικαστήρια και να συγκεντρώνεται με διάφορους δικονομικούς μηχανισμούς στις ολομέλειες των ανωτάτων δικαστηρίων. Το είχαμε προβλέψει αυτό εν μέρει το 2011 με την προσθήκη της παραγράφου 5 του άρθρου 100 που προβλέπει τη συγκέντρωση του ελέγχου της συνταγματικότητας στο εσωτερικό των ανωτάτων δικαστηρίων, μεταξύ τμήματος και ολομέλειας. Τώρα αυτό γίνεται μεταξύ όλων των δικαστηρίων και της ολομέλειας του αντίστοιχου Ανωτάτου Δικαστηρίου.
Άρα δεν έχουμε στην πραγματικότητα ένα σύστημα -διαφορετικό από τα ευρωπαϊκά- διάχυτου, παρεμπίπτοντος και συγκεκριμένου ελέγχου, διότι στην πραγματικότητα το σύστημα έχει γίνει συγκεντρωτικό, σύστημα κύριου (όχι παρεμπίπτοντος) και αφηρημένου (όχι συγκεκριμένου με αναφορά με συγκεκριμένες υποθέσεις) ελέγχου της συνταγματικότητας.
Το Σύνταγμα υπό διεθνή δικαστικό έλεγχο
--------------------------------------------------------------------------------
Υπάρχουν, λοιπόν, μεγάλα ζητήματα τα οποία πρέπει να συζητήσουμε με αφορμή μια μελλοντική αναθεώρηση. Και βεβαίως, αυτό που πρέπει κατά βάθος να δούμε είναι τί απομένει από τον πυρήνα του εθνικού κράτους, της εθνικής κυριαρχίας και του εθνικού Συντάγματος. Γιατί δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι θα κληθεί ο αναθεωρητικός νομοθέτης τώρα να απαντήσει σε μεγάλα ερωτήματα ξέροντας ότι το Σύνταγμα υπόκειται σε διεθνή δικαστικό έλεγχο, ότι ούτε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου διστάζει να ελέγξει με τα δικά του κριτήρια τα εθνικά Συντάγματα, ούτε το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης διστάζει να το κάνει, ούτε η πραγματικότητα των αγορών και των διεθνών σχέσεων, οικονομικών και πολιτικών, διστάζει να το κάνει.
Άρα, ναι μεν το Σύνταγμα κατέχει την κορυφή της ιεραρχίας των κανόνων δικαίου, αλλά αυτό είναι δυστυχώς σχολικό επιχείρημα πλέον, διότι στην πράξη υπόκειται σε διεθνή έλεγχο πολύ σκληρό και το Σύνταγμα, όπως υπόκεινται σε έλεγχο και οι αποφάσεις των ανωτάτων δικαστηρίων και από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Άρα, όλοι υποκείμεθα στον έλεγχο αυτό.
Προς μια εθνική συνταγματική συμφωνία
--------------------------------------------------------------------------------
Με αυτό το δεδομένο πρέπει να πάρουμε τις μεγάλες θεσμικές πρωτοβουλίες. Χρειάζεται, πραγματικά, μια μεγάλη και σοβαρή εθνική συνταγματική συμφωνία με τη συμμετοχή των κομμάτων, της κοινωνίας και της επιστημονικής κοινότητας. Βεβαίως, για να φτάσουμε σε αυτό χρειάζεται «συνταγματική ωριμότητα» των κομμάτων, παρότι οι βουλευτές πάντα έχουν την αυτονομία τους και την κατά συνείδηση γνώμη και ψήφο στην αναθεωρητική διαδικασία.
Πρέπει να αξιοποιήσουμε την περίοδο αυτή που είναι περίοδος γενικής ανασυγκρότησης για να βγούμε από την κρίση μη βαυκαλιζόμενοι ότι μια κρίση που είναι βαθιά πολιτική και κοινωνική είναι δήθεν συνταγματική. Το Σύνταγμα υπάρχει για να βοηθήσει, όχι για να γίνει ο αμνός ο αίρων τα αμαρτίας όλου του κράτους και όλης της κοινωνίας.
Άρα, ούτως ή άλλως θέλουμε ενότητα, ούτως ή άλλως θέλουμε συναίνεση που είναι κάτι πολύ σοβαρότερο από την απλή σταθερότητα, ή από τη λογική του δικομματισμού, όπως τον έχουμε συνηθίσει. Ούτως ή άλλως χρειαζόμαστε στόχους, προοπτική, κάποιες χαραμάδες αισιοδοξίας –και μπορεί η συζήτηση για το νέο συνταγματικό πλαίσιο να δώσει χαραμάδα αισιοδοξίας. Ούτως ή άλλως πρέπει να έχουμε την αίσθηση της δίκαιης κατανομής όλων των βαρών.
Άρα έχει πολύ μεγάλη σημασία η συνταγματική παρέμβαση να ενισχύσει αυτό που προσπάθησα να ορίσω ως μετα-αντιπροσωπευτική δημοκρατία, μια ριζοσπαστική αναδιανομή και των πολιτικών ρόλων και της πολιτικής συμμετοχής σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας και της Πολιτείας
* Το αρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα aixmi.gr
