Γράφει ο Παναγιώτης Δημητρόπουλος ΕΜΘ ΕΠΧΙΑΣ (ΠΖ) ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟ...
Γράφει ο Παναγιώτης Δημητρόπουλος
ΕΜΘ ΕΠΧΙΑΣ (ΠΖ)
ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Τα εικαστικά έργα της Προιστορίας στον Αιγαιακό χώρο μας βοηθούν να προσεγγίσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος δραστηροποιείτο την εποχή του Χαλκού μιας και οι γραπτές μαρτυρίες είναι ελάχιστες γιαυτην την εποχή. Μας δίνουν δηλ πληροφορίες για τον τρόπο ζωής τις τελετουργίες, θρησκευτικές δοξασίες ακόμη και για την κοινωνική οργάνωση της συγκεκριμένης εποχής. Ακόμη μας κανεί γνωστό το δίκτυο μεταφοράς και ανταλαγών των εικαστικών αυτων έργων στην ευρύτερη περιοχή της Ανατ. Μεσογείου και πιο συγκεκριμένα ανταλαγές μεταξύ Μεσοποταμίας, Συροπαλαιστίνης, Αιγύπτου και του Αιγαιακού κόσμου. Τέλος τα εικαστικά αυτα έργα αυτής της εποχής αποτελούν το πιο ζωντανό κομμάτι προιστορικής μαρτυρίας παράλληλα με τα αρχιτεκτονικά λείψανα της εποχής.
Α. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.
Κυκλαδικός Πολιτισμός ονομαζεται ο πολιτισμός αυτός που αναπτύχθηκε τη 3η και 2η π.Χ χιλιέτια, στα νήσια του Αιγαίου γύρω απο το ιερό νησί της Δήλου. Ο Οψιανός θεωρείται το πρώτο εμπορεύσιμο υλικό των κυκλάδων. Πρόκειται για ενα ηφαιστιακό υλικό σαν γυαλί, ευρισκόμενο στη Μήλο. Το συγκεκριμένο υλικό χρησιμοποιείτο ως κοφτερό εργαλείο πριν την χρήση των μετάλλων. Οι κυριότεροι λόγοι ανάπτυξης του πολιτισμού αυτού είναι αφενός η πλούσια υπαρξη μετάλλων στην ευρύτερη περιοχή οπως π.χ Μόλυβδού, Αργύρου, Χαλκού και Χρυσού. Αφετέρου δε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη έπαιξε η γεωγραφική θέση των Κυκλάδων μεταξύ Κρήτης και ηπειρωτικής Ελλαδας. Ως γέφυρα μεταξύ Μινωικού (Κρήτη) και του Ελλαδικού πολιτισμού ( ηπειρωτική Ελλάδα) τα νησιά επαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του Μυκηναικού κόσμου. Οι Κυκλαδικοί περιόδοι χωρίζονται σε τρείς ΠΚ (Πρωτοκυκλαδική Περίοδος 3000-2000π.Χ), ΜΚ (Μεσοκυκλαδική Περίοδος 2000- 1550 π.Χ) και τέλος ΥΚ (Υστεροκυκλαδικη Περίοδος1550-1100π.Χ). Περιόδοι που η κάθε μία απο αυτές έχει τα δικά της χαρακτηριστικά. Η Πρωτοκυκλαδική Περίοδος χαρακτηρίζεται ως περίοδος της μεγαλύτερης ακμής των Κυκλάδων ως αυτόνομου πολιτιστικού κέντρου. Αναλυτικότερα διακρίνεται η άυξηση των οικισμών και η χρήση κιβωτιόσχημων τάφων, δηλ τάφοι ορθογώνιοι χτισμένοι με όρθιες πλάκες. Τα πιο γνωστά ευρήματα των τάφων αυτών είναι τα μαρμαρινα αγγεία και τα γνωστά κυκλαδικά ειδώλια. Το γεγονός οτι αυτά βρέθηκαν σε ταφους μας παραπεμπει σε κάποιο ταφικό έθιμο η δοξασία. Συνηθεις μαρμάρινα ειδώλια που απεικονιζουν γυναίκες με διπλωμένα τα χέρια στο στήθος, θέλουν να εκφράσουν την ιδέα της γόνιμοτητας. Κατά το τέλος της Περιόδου αυτής είκαζεται πως εγινάν αναταραχές στις Κυκλάδες γιατί οικισμοί οχυρώνονται και αλλοι εγκαταλείπονται ενω εμφανη είναι τα σημάδια επιρροής των δυτικών παραλιων της Μ. Ασίας μιας και η Κεραμική απόκτα περιόπτη πλέον θέση. Στη Μεσοκυκλαδική Περίοδο η ζωη φαίνεται να κυλά ήρεμα και οι κατοικοι απαρτίζουν πλέον εναν οικισμό οπου εκεί συγκεντρώνεται και ο πλούτος. Η εξωστρέφεια
χαρακτηρίζεται απο τις εντονότερες εμπορικές σχέσεις οπως και απο τα χαρακτηριστικά των αγγείων με τη διακόσμηση πουλιών τα οποία εξάγουν στις Μυκήνες και τη Κνωσό.
Η Υστεροκυκλαδική Περίοδος της αρχικής φάσεως κάνει την εμανισή της με τις καταστροφές των Μεσοκυκλαδικών οικισμών στο Ακρωτήρι και τη Φυλακωπή, πιθανώς απο σεισμούς. Η ευρεία ανοικοδόμηση στην Αγια Ειρήνη είναι γεγονός μια ανοικοδόμηση που τη χαρακτηρίζει η αρχιτεκτονική ανάπτυξη και η πολιτιστική αναγέννηση σαφώς επηρεασμένη απο το Μινωικό στοιχείο.Η εισαγωγή μινωικών αρχιτεκτονικών στοιχείων , οπως το άδυτο*, ο φωταγωγός*, το πολύθυρο* αλλά και θρησκευτικών συμβόλων οπως τα κέρατα καθοσιώσεως* η ακόμη και της μινωικής γραφής (Γραμμική Α) υποδηλώνουν κατα πολλούς ερευνητές την υποδούλωση των Κυκλάδων στη Κρήτη. Κατα την τελική φαση της εποχής του χαλκού η της ( Υστεροκυκλαδικής III) οι Κυκλάδες κατακτώνται απο τους Μυκηναίους και παιρνούν πλέον στη δική τους σφαίρα επιρροής.
Β. ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Ο Μινωικος πολιτισμός χαρακτηρίζεται ως ο μεγαλύτερος του Αιγαίου και επομένως ολόκληρης της Ευρώπης σε αντιστοιχία με αυτους της Μεσσοποταμίας, της Αιγύπτου και των Χετταίων. Η γεωγραφική θέση της μεγαλονήσου είναι ο κύριος παράγοντας της εξέλιξης και των επιτευγμάτων για τον συγκεκριμένο μα και για αλλους πολιτισμούς την εποχή του Χαλκού. Οι περιόδοι του Μινωικού πολιτισμού χωρίζονται σε τρείς, ΠΜ (Πρωτομινωική Περίοδος 3000-2000π.Χ), ΜΜ (Μεσωμινωική Περίοδος 1700-1300 π.Χ), ΥΜ ( Υστερομινωική Περίοδος 1300-1100 π.Χ). Η Πρωτομινωική Περίοδος χαρακτηρίζεται απο την ομαλή μετάβαση στην Χαλκοκρατία πράγμα που έδωσε ίσως και το εναύσμα για τη διείσδυση νέων πληθυσμών στο νησί, οι οποιοι πιθανώς ηταν γνώστες του αντικειμένου της μετταλουργίας. Οι οικισμοί πλέον είναι πιο πυκνοκατοικημένοι και τα σπίτια με εξωτερικό περίγραμμα. Υπαρχει και το παραδειγμα της Βασιλικής, οπου εκεί αναπτύχθηκε ενας ιδιόμορφος κεραμικός ρυθμός, με πολυχρωμη διακοσμηση. Ο οικισμός αυτός αναπτυχθηκε διοτι βρισκοταν πανω στο πέρασμα απο την Ιεράπετρα στον Νότο, προς τον κολπο του Μιραμπέλλου στον Βορρά και δείχνει οτι το εμπόριο αρχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη στο νησί απο αυτή τη περίοδο. Εντυπωσιακή επίσης είναι και η ανάπτυξη στη Μεσαρά Ν.Α της Φαιστού. Τα κτερίσματα των τάφων που βρέθηκαν στίς περιοχές αυτές είναι λίγα χρυσά αντικείμενα αλλα ειναι πλουσια σε λίθινα αγγεία οπως μαρμαρινα ειδώλια και αγγεία απο πηλό. Τα ιδια αυτα τα κτερίσματα δείχνουν τεχνουργήματα εξειδικευμένων τεχνιτών. Η εξειδίκευση εργασίας χαρακτηρίζει επισης την κοινωνική ευμάρεια. Η κοινωνική ευμαρεια γεννά και την κοινωνική ανισοτητα γεγονός που διακρινεται απο τη ποσοτητα των κτερισμάτων που σε αλλους τάφους είναι πλουσια σε αλλους ανυπαρκτα. Μα ακομη και απο τους ιδιους τους ταφους που αλλοι ηταν θολοτοί και αλλοι κτιστοι. Η εμφάνιση των πρώτων ανακόρων της Κνωσου, της Φαιστού και των Μαλίων, χρονολογούνται στις αρχές της Μεσαιομινωικής περίοδου, ανάκτορα ξεπροβάλουν τώρα στις θέσεις που πριν καποιες εκατονταετιες υπηρχαν απλες εγκαταστάσεις. Επιτοπια εξελιξη των χωριών εκείνων σε πόλεις με ανάκτορα και επαυλεις. Σαυτο βέβαια βοήθησαν και οι σχέσεις της Μινωικης κρήτης μα τα γύρω κέντρα της Ανατολής, τη Μεσσοποταμία και την Αιγυπτο οπυ και εκεί υπ'αρχει μια κοινωνια ιεραρχημένη με την δική της κοινωνικη οργανωση. Ενδειξη αυτου οι ομοιοτητες μεταξυ των ανακτορων Κνωσου και Μάρι (1700π.Χ), η χρησιμοποιηση της ιερογλυφικής γραφής μονο στη Κρήτη, αλλα ακομη και εισαγωγή πρώτων υλών οπως το ελεφαντοδοτο η αυγων στρουθοκαμηλου η ακόμη και χρυσού απο τις περιοχές της Ανατολής.
Η εμφάνιση των Νέων ανακτόρων , την Υστερομινωική περίοδο είναι και η εποχή της μέγιστης ακμης του Μινωικού πολιτισμού. Χτιζονται νέα ανακτορα και εξαπλωνεται το μινωικο εμπόριο. Στα νέα ανάκτορα της Κνωσου των Μαλιων και της Φαιστου προσθέτονται και νέες ανακτορικές εγκαταστάσεις στα Χανιά και τις Αρχάνες. Η ομογενοποιηση περνα τα ανακτορικα δεδομενα και εξαπλωνεται και στα δομικα οπως ( κεντρικες αυλές,αποθήκες, πολυτελη βασιλικα διαμερισματα,ιερα, θησαυροφυλάκια κ.α).
Μινωικές θαλάσσιες επικοινωνίες. Η Κνωσός εμπορεύεται με τις Κυκλάδες,τη Κέα, τη Μήλο, τη Νάξο, τη Θήρα σε τέτοιο σημείο που δεν θα ηταν υπερβολή να μιλήσουμε για μινωικό αποικισμό η τουλάχιστον εκμινωισμό του κυκλαδικού πολιτισμού. Η δυτική Κρήτη συχνα επικοινωνεί με περιοχές Νότια της Πελοπονήσσου.
Γράμματα-Τέχνες. Η χρήση της μη αποκρυπτογραφημενης Γραμμικης Α γραφής εξυπηρετει το ανακτορικο συστημα, αναπτυσει και εξιδανικευει τη βιοτεχνια αλλα και το εμπόριο. Οσον αφορά τις τέχνες πληθος αυτων είναι πλέον σε εξιδανικευμενο στάδιο οπως της κεραμικης, ειδωλοπλαστικης, μεταλλοτεχνίας, λιθοτεχνίας, σφραγιδογλυφίας, κοσμηματοποιιας, ελεφαντουργίας και τέλος της ζωγραφικής.
Μινωικές Δοξασίες- Θρησκεία. Αν και αγνοουμε αν η θεοτητα ηταν μια με πολλα προσωπα η πληθος αυτων ,τα ευρήματα οπως τράπεζες προσφορών,ειδώλια ανθοπόμορφα η ζωόμορφα, όστρεα , κοχύλια κ.α μας οδηγουν στο οτι οι γιορτες-τελετές με θέμα τη βλάστηση και τη θάλλασα ηταν πολλές.
Kαταστροφή των Νέων Ανακτόρων. Τα δεύτερα ανάκτορα με τις επιβλειτικές επαυλεις τον πλούτο και τη χάρη καταστρεφονται ολοσχερως και εγκαταλείπονται αρα και ερημώνονται την Υστερομινωικη περίοδο. Είναι άγνωστο αν τα αίτια ηταν φυσικά η απο ανθρωπογενείς παράγοντες. Συνέπεια των παραπανω είναι η εξαφάνιση της μινωικής κεραμικής απο τις Κυκλάδες η αποικία των Κυθήρων εγκαταλείπεται και τη θέση των Μινωιτών αποίκων παίρνουν οι Μυκηναίοι και στις Κυκλάδες και στα Δωδεκάνησα.
ΕΛΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Κατα την εποχή της πρώιμης Χαλκοκρατίας κανουν την εμφανισή τους οι πρώτοι οικισμοί σε λόφους οπως και σε παραθαλασσιες περιοχές. Η ενασχόληση των ομάδων αυτων διακρίνεται κυρίως στην κατασκευή εργαλείων, όπλων και κοσμημάτων.Εμπορευόνται κυρίως στοιχειώδη αγαθά οπως τον οψιανό απο την Μήλο. Οργανώνουν τις πρώτες κοίνοτητες στην Ασίνη, Κοράκου, Ευτρήση και Ζυγουριές. Ο πιο γνωστός οικισμός ομως αυτης της εποχής είναι η Λέρνα στον Αργολικό Κόλπο. Τα πρώτα κτίσματα είναι περίκεντρα απο μια αυλή με αποτελεσμα οι εξωτερικοι τοιχοι να εναποθετουν ασφάλεια. Η μετάβαση στη Μεση Χαλκοκρατία είναι ομαλή. Σε πρωτη φάση βλέπουμε την Μινυακη Κεραμικη οπου το ονομα της το πηρε απο τον Βασιλιά Μινυα με τους κιβωτιοσχημους ταφους είναι ο πρόδρομός του Μυκηναικου κόσμου. Παρουσιάζονται καινοτομίες οπως αυτη του κεραμικού τροχου η μεθοδος διατρησής λίθινων αντικειμένων αλλα και η χρήση σύνθετου μεταλλευτικού κλίβανου. Οι λακοειδείς τάφοι των Μυκηνών χαρακτηρίζουν τη μεταβατική περίοδο απο την ΜΕ στην ΥΕ περίοδο οποτε και αναπτυσεται ο Μυκηναικός Πολιτισμός. Στην Υστερη Χαλκοκρατία οι λακοειδείς ταφοι στις Μυκήνες βρίσκονται εντός 2 περιβόλων, του ταφικου περιβόλου Α, που ανακαλυφθηκε απο τον Σλήμαν και του ταφικού περιβόλου Β που ανακαλυφθηκε απο τον Παπαδημητρίου 75 μετά (1952). Τ ευρήματα πολυπληθή απο εναν τάφο που περιελαμβάνε ταφές 3 ανδρων και 2 γυναικών αναφέρεται οτι καταγραφηκαν 395 και πλέον είδη. Εξού και η ομολογουμένη συγκίνηση του Σλήμαν λέγοντας για την ανακαλυψη των πολυχρυσών Μυκηνών. Θολοτοι Ταφοι, Ακροπόλεις και Ανακτορα είναι απο τα χαρακτηριστικα σημεία ακμης αυτου του πολιτισμού. Οι μεν Θολωτοι τάφοι αποτελουνται αποτον δρόμο και τον ταφικό θάλαμο. Οι δε Ακροπόλεις διακρίνονται σε τρείς τύπους, α) οχυρωμενη εκταση με λιγα σπίτια, προφανως των ευγενών, β) στον δευτερο τυπο οι οχυρώσεις λειτουργουν για λογαριασμό ολου του πληθυσμού, αφου το τείχος περιελαμβάνει μεγάλη εκταση. γ) Τελος στον τριτο τύπο εχουμε τειχισμένα ανακτορα και οχι πόλεις.
Οσον αφορά τη λειτουργία των ανακτόρων ως διοικητικών και οικονομικών κέντρωνμιλούν τα αρχεία και τα ευρήματα που βρέθηκαν στην Πύλο, τις Μυκήνες, την Τιρυνθα,. Οι αποκρυπτογραφημενες πινακιδες της γραμμικης Β καταγραφουν ολη τη λειτουργια των ανακτορων οπως για τα π,χ για τα ζωων, αγαθών προσωπικού και εξοπλισμού. Πληροφορίες απο τις εν λογω πινακιδες παιρνουμε οσον αφορα και για την κονωνικη -δκη οργανωση των Ανακτόρων. Τωρα οσον αφορα για την περίοδο της παρακμης και της καταστροφης των ανακτορων γύρω στο 1200π.Χ θα σταθουμε αναφορικα στα αιτια της εσωτερικων συγκρουσεων και των φυσικων φαινομενων, καμια εκδοχη απο μόνη της δεν είναι η μόνη αιτία καταστροφης των Πολυχρυσων Μυκηνών και του Μυκηναικου Πολιτισμού γενικότερα.
